Bitkisel tıpta bitkiler, tıbbi amaçlar için kullanılır. "Bitki" kavramı yaprakları, sapları, çiçekleri, meyveleri, tohumları, kökleri, köksapları ve kabukları içerse de çoğu toplumda hayvanlardan elde edilen ürünler ve mineral ürünler gibi doğal olarak oluşan başka maddeler de kullanılır.

Bitkilerin hastalıkları iyileştirme amacıyla kullanılması, tıbbın bilinen en eski şeklidir. İçgüdüleri, tat alma duyuları, gelenekleri ve deneyimlerinin ışığında, kadınlar ve erkekler normal beslenmelerinin bir parçası olmayan bitkileri, hastalıkları iyileştirme amacıyla kullanmıştır. Bitki tıbbına dair ilk fiziksel kanıt 1960'da Orta Doğu'da ortaya çıkarılan 60.000 yıllık bir Neandertal mezarına dayanır.

Çin'de ünlü Sarı İmparator'un MÖ 400 yılında bitkilerden yapılan 12 tane ilacın sayıldığı Sarı İmparator'un Dahili Tıp Kitabı'nı yazdığı varsayılmaktadır. Çin'in ilk Tıp Kaynağı (Shen Nong Ben Cao Jing), Sarı İmparator'un selefi efsanevi Shen Nong'a ("ilahi baba") atfedilmektedir.

Mısırlılar da bitkileri tıp amaçlı kullanımlarıyla ünlüdür. MÖ 3000 yılında bile Mısır'da resmi bitki uzmanları bulunmaktaydı. MÖ 1500 yılı civarında yazılan ve 1862'de bulunan Ebers Papirüs yapımında 500'den fazla malzemenin kullanıldığı, 876 ilaç tarifi vermektedir.

Antik Yunan tıp ekolünün kurucularının çoğu, bilgilerini Mısırlılara borçludur. Mısırlı rahip-doktorlardan ders alan Hipokrat yazılarında ilaç yapımında kullanılan 250'den fazla bitkinin adı verilmektedir.

Bitkiler üzerinde sahip olunan Greko-Romen bilgisinin büyük kısmı Araplar tarafından korunmuş ve geliştirilmiştir. Karanlık Çağ sırasında Avrupa'da yok olan bu bilginin çoğu, Haçlıların Orta Doğu'dan dönmesiyle yeniden ortaya çıkmıştır.

Hindistan'da da geleneksel tıp, bitkilerden yapılmış çok sayıda ilacı içermekteydi. 1908'de basılan Hindistan'ın Tıp Kaynağı, tıpta kullanılan 2,982 tane bitkiyi sıralamıştır.

On sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda, Avrupa'dan Kuzey Amerika'ya çok yoğun göçler yaşanmıştır. Bu yerleşimciler, yerli Amerikalı halkın yöresel bitkileri ilaç olarak kullanmakta çok başarılı olduğunu görmüş ve bu bitkileri kendi ilaçlarında kullanmaya başlamışlardır. Amerika'da ortaya çıkan bu yeni bitkisel ilaçların çoğu Avrupa'ya da taşınmıştır.

Batı'da sahip olduğu şöhrete rağmen on dokuzuncu yüzyılın başlarında bitki tıbbı kendisini, bilim dışı ve tutarsız bulan doktorların gözünde düşmeye başlamıştır. İngiltere'de bitkilerin profesyonel olarak kullanılması, 1864'de Ulusal Bitki Doktorları Enstitüsü'nün kurulmasıyla hayatta kalabilmiştir. Bu enstitü bugün hâlâ ayaktadır ve dünyada bitkileri tıbbi amaçlarla kullanan kişilerin kaydedildiği en eski kurumdur.

GELENEKLERDE BİTKİLER

Bitki tıbbı üç ana yöntemle uygulanır: Çinli, Ayurveda ve Batılı. Bitkilerden yapılan ilaçlar geleneksel Çin tıbbının (GÇT) vazgeçilmez bir parçasıdır ve tıpkı belirli akupunktur noktalarına iğnelerin batırılması gibi kişiye özel teşhislere göre reçete edilir. Ayurveda bitkileri, Ayurveda tıbbının temel ilkelerine ve kişiye özel teşhislerin ışığında kullanılır. Batılı bitki ilaçları hastanın durumuna göre hazırlanır ve pek çok bitkiyi kapsar.

Batılı bitkisel ilaçlar yalnızca bitkilerden yapılırken geleneksel Çin'de yapılan ve Ayurveda ilaçlarının içinde hayvanlardan ve minerallerden elde edilen maddeler bulunabilir. Çin usulünde bitkiden ilaç yapmak için genelde bitki karışımları kaynatılarak ortaya çıkan öz, ilaç olarak kullanılır. Ayurveda usulünde ve Batılı usulde ise bitkilerin ruhundan (alkol/su özü) ilaç yapılır. Günümüzde standart veya patentli geleneksel Çin bitki ilaçları kadar, artan sayıda Batılı bitki ilaçları da kapsül halinde bulunabilmektedir.

Bitkilerden yapılan ve belirli çok sayıda hastalığın tedavisinde kullanılan ilaçlar, eczanelerden reçetesiz olarak alınabilir (Örneğin arpa mayasının depresyon tedavisinde kullanılması).

BİTKİ TIBBININ MODERN TIPTAN FARKI NEDİR?

Yaygın olarak kullanılan ilaçların çoğu bitkilerin arındırılmış özlerinden yapılmaktadır ve hem bitkisel, hem de modern ilaçlar benzer biyokimyasal ve fizyolojik yollardan ilerler.

Ancak bitki tıbbini destekleyen kişiler, arındırılmamış bitkinin bütününü kullanmanın yararlı olduğunu çünkü en yararlı aktif içeriğin bitkide doğal yollardan bulunan başka kimyasal maddelerle birlikte bulunduğunu savunur. Böylece, içeriğin etkisi daha güvenli hale gelir ve nahoş yan etkilerden korunma sağlanır. Örneğin, meadowsweet hem aspirine benzeyen bir madde, hem de mideyi rahatlatan ve teorik olarak aspirinin midede yol açabileceği hazımsızlığı önleyen bir bileşen içerir. Bu görüşler son derece cazip olmakla beraber henüz ispatlanmamıştır.

Şifalı bitkilerle uğraşan kimseler çok sayıda bitkiyi bir arada kullanır. Hangi bitkinin nelerle birlikte kullanılacağı genelde bilime değil tecrübelere dayanır. Modern tıp insanların kullandığı ilaçları azaltmaya çalışırken, bitkisel tıpta bazen bunun tam tersi bir durum ortaya çıkabilir.

Tamamlayıcı tıbbın diğer pek çok dalı gibi belirli bir bitkinin veya belirli bitkilerden yapılan bir karışımın hastaya önerilmesi yalnızca modern teşhise değil, bitkisel tıbbın temelini oluşturan modern teşhis sistemine de dayanmaktadır. Örneğin, bir bitki böbrekleri veya karaciğeri güçlendirmek ya da ateşi düşürmek için kullanılabilir.

BİTKİ TIBBI İŞE YARAR MI?

Bitkilerden yapılan ilaçlar binlerce yıldır çok sayıda hastalığın tedavisinde kullanılmaktadır. Şifalı bitkilerle uğraşan kimseler alerjik rahatsızlıklar (astım ve mantar), menopoz döneminde yaşanan rahatsızlıklar, adet öncesi sendromu, ağrılı, düzensiz veya zor geçen adet dönemleri gibi hormonsal sorunlar, baş ağrıları (migren dahil), bağırsak bozuklukları ve kireçlenme (hem romatizma hem de eklem yangısı) gibi kronik ve tehlikesiz hastalıkları tedavi etmiştir.

Uygulamada, şifalı bitkileri kullanan pek çok kişi, hastalara bitkilerden yapılan ilaçların yanı sıra rejim yapmalarını ve belirli gıdaları alarak bu şekilde destek aramalarını da önermiştir. Bitkilerden yapılan ilaçları kullanmadaki amaç, özellikle de yukarıda sayılanlar gibi kronik ve sürekli yaşanan rahatsızlıklarda, hastanın kendisini daha iyi hissetmesini sağlamak ve belki de hastalığın gidişatını yavaşlatmak veya değiştirmektir. Bitkiler depresyona veya uyku düzensizliğine karşı da kullanılabilir.

TEDAVİ NELERİ KAPSAR?

Şifalı bitkiler uzmanının uygulayacağı tedavi, genelde gösterdiğiniz bütün belirtileri ve sağlık durumunuzu bütünüyle anlayabilmek amacıyla ayrıntılı bir konsültasyonla başlar. Ardından, şifalı bitkiler uzmanının koyduğu teşhise bağlı olarak belirli bitkiler reçete edilir.

ŞİFALI BİTKİLER HANGİ HASTALIKLARI TEDAVİ EDER?

(Echinacea angustifolia, E. Pallida, E. Purpurea) Bakteriyel ve mikrobik rahatsızlıkların tedavisinde etkili olduğu kanıtlanmıştır ve bu bitkinin bağışıklık sistemini güçlendirmesi üzerine pek çok araştırma yapılmıştır. Önlem olarak sürekli olarak kullanmanın, akut bir rahatsızlığınızın tedavisi için kullanmaya göre daha az etkili olduğu saptanmıştır. Kasımpatı (Tanacetum parthenium) Migren krizlerini önlemede etkili olduğunu gösteren pek çok klinik araştırma vardır. Kediotu (Valeriana officinalis) Kediotunun sakinleştirici bir etkisi olduğu kanıtlanmıştır. Bu bitki, uykusuzluğun tedavisinde kullanılan modern ilaçlar kadar yararlı olmaktadır. Baldırıkara (Ginkgo biloba) En yaygın olarak kullanıldığı bölgeler dolaşım sistemi bozuklukları, özellikle de arterlerin, arter duvarında yağ depolanması sonucu daraldığı periferik dolaşım hastalıklarıdır. Beyindeki dolaşım üzerinde de etkili olur ve hem depresyon hem de Alzheimer hastalığının tedavisinde kısmi başarıyla kullanılmaktadır. Batı ülkelerinde yapraklarından yapılan standart özler tablet, sıvı ve damardan kullanılacak şekillerde bulunur ve Fransa ve Almanya'da bu özler reçeteyle en sık verilen ilaçlar arasındadır. Devedikeni (Silybum marianum) Devedikeninin tohumları 2000 yıldan fazla zamandır tıbbi amaçlar için kullanılmaktadır. Bu bitki karaciğer ve safra kesesi sorunlarına iyi gelir. Arpa mayası (Hypericum perforatum) Arpa mayası anti enşamatuar, hafif sakinleştirici ve ağrı kesici özellikleriyle uzun zamandır kullanılmaktadır. Ancak yakın zamanlarda yapılan araştırmalara göre mikropları öldüren bir etkisi de bulunmaktadır. "Prozac'a verilen doğal yanıt" olarak halkın ilgisini çekmiştir ve hafif bir antidepresan olarak oldukça etkili olduğunu kanıtlayan çok sayıda araştırma bulunmaktadır. Zencefil (Zingiber officinale) Zencefilin pek çok yararı olduğu bilinse de muhtemelen en fazla bulantı ve kusmayı azaltmadaki etkisiyle tanınmaktadır. Modern tıpta bulantıya karşı kullanılan ilaçlara kıyasla çok az yan etkisi olması ilgi çekmiştir. Çin'de yapılan bitkisel karışımlar Çin'de yapılan bitkisel karışımların egzama, özellikle de çocuklarda görülen egzama üzerinde etkili olduğu kanıtlanmıştır.

Dört ila altı hafta süren tedavi, bitkilerden çıkarılan özlerin çay olarak veya az miktarda alkolle, günde iki ila dört defa gibi belirli aralıklarla içilmesinden oluşur. Şifalı bitkiler uzmanı ne kadar gelişme gösterdiğinizi aydan aya gözlemleyecektir. Genellikle uzun vadeli kronik sorunlarda, şifalı bitkilerden yapılan ilaçlar kullanmaya başladıktan sonra dört ila altı hafta içinde düzelme hissedilmektedir.

GÜVENİLİR MİDİR?

Bitkilerden yapılan ilaçların ne derece güvenilir olduğu çok tartışma konusu olmuştur. Bu ilaçların üretiminde uygulanan yöntemler sağlıklı ve nitelikli olmalıdır. Batılı sanayileşmiş ülkelerde üretilen veya şifalı bitkiler uzmanlarınca yetiştirilen ilaçlar hemen her zaman güvenilirdir.
Asya'dan ve Uzak Doğu'dan ithal edilen bazı patentli ilaçlarda, beklenildiği kadar saf olmayan bitkisel ürünlerde ve steroit gibi maddelerde sorunlar görülmüştür. Yanlış şekillerde kullanılan bitkisel ilaçların ölümcül sonuçlara yol açtığı da olmuştur. Bundan on yıl kadar önce Belçika'da bir zayıflama kliniğinin "Çin bitkileri" kullanmasını önerdiği müşterileri arasında böbrek rahatsızlıkları görülmeye başlanmıştır çünkü bu bitkilerin arasına bilmeden zehirli bir başka bitki daha karışmıştır.

Bitkiler modern ilaçlarla da karışarak farklı sonuçlar verebilmektedir. Bitkisel ve modern ilaçların bilinen etkileşimlerinden bazıları tabloda verilmiştir. Şifalı bitkiler uzmanınıza, kullandığınız modern ilaçların neler olduğunu mutlaka söyleyin.

Şifalı bitkiler kullanmanın yan etkilere yol açabileceğini bilmelisiniz. Eğer kullandığınız şifalı bitkilerden kaynaklanan beklenmeyen bir belirti gösterdiğinizi düşünüyorsanız doktorunuza, eczacınıza (bitkisel ilacı kendi kendinize kullanmaya başlamışsanız) ya da bitkiyi öneren şifalı bitkiler uzmanınıza danışın.