Haberi Paylaş

Google Yahoo Facebook Mixx Digg StumbleUpon Del.icio.us reddit Bu Nedir?

Zihinsel becerilerin giderek yitirilmesine, davranış ve kişilik değişikliğine neden olan bozukluğu tanımlamak için doktorlar bunama (demans) terimini kullanır.

Bir önceki bölümde Ralph hakkında anlattığımız öykü, bunamanın erken evrelerinde en sık görülen değişikliklerden bazılarına örnektir. Kuşkusuz ki kişilerin bir hastalığa verdiği tepkiler arasında farklılık vardır. Yaşlarına, kişilik yapılarına ve fiziksel sağlıklarına bağlı olarak belirtiler kişiden kişiye küçük değişiklikler gösterebilir.

 

Bunamanın belirtileri arasında bellek kaybı, kişilik değişiklikleri, yönelim bozuklukları, günlük rutin etkinlikleri yerine getirememek ve iletişim güçlüğü bulunur.

 

Bunamada sık görülür ve öncelikle yakın tarihli olaylarla ilgili bellek etkilenir. Hastalık daha ileri evrelere ulaşana kadar, uzak geçmişteki anıları hatırlama becerisi genellikle korunur. Yakın tarihli bilgileri saklama becerisinin kötüleşmesinin nedeni, Alzheimer hastalığı gibi hastalıklarda beyinde görülen değişikliklerdir. Erken evrelerde, kısa dönemli bellekteki bu sorun çok fazla güçlüğe yol açmayabilir; ne de olsa, yaşlandıkça pek çok kişinin belleği zayıflar. Ancak hastalık ilerlediğinde bellek kaybının şiddeti artar. Örneğin hasta bir işe başlar, ancak başladığı işi unutur ya da yemek yedikten sonra ne yediğini hatırlamayabilir. Hastalık daha da ilerlediğinde yakın kişilerin isimlerini bile unutabilir.

 

Yön ya da zaman duygusunun (yöneliminin) yitirilmesi belleğin zayıflamasıyla yakından ilişkilidir. Pek çok bunamış hastada yönelim bozukluğu bulguları görülür ve hasta nerede olduğunu ya da hangi yılda, ayda veya günde olduğunu bilemeyebilir. Kimi zaman gece ve gündüzü karıştırabilir ve gecenin ortasında dışarıya çıkmak veya gün içinde uyumak isteyebilir. Bir önceki bölümden de hatırlayabileceğiniz gibi Ralph evden biraz uzaklaştığında şaşkınlaşıyordu. Hastalık ilerlediğinde kişinin yönünü bulma becerisi giderek kötüleşir. Hastaların evden çıkıp kaybolmaları özellikle bakımlarından sorumlu olanlar açısından sorun yaratabilir. Daha ileri evrelerde, hasta kendi evinde bile yolunu bulamayabilir.

Kişilik ve davranışlar

Bazı hastaların kişilikleri, hastalık öncesi duruma göre çok değişmese de, kimilerinde oldukça çarpıcı değişiklikler olabilir. Sosyal yaşamdan geri çekilme ve olağan etkinliklere karşı ilgi kaybı sık görülür. Bunamış kişilerde pek tipik olmayan ruhsal durum değişiklikleri olabilir ya da kişiliklerinin bazı yönleri iyice belirginleşebilir. Örneğin, hasta kinci bir kimliğe bürünebilir ya da endişe ve korku yaşayabilir. Bazılarının kişiliğinde son derece çarpıcı değişiklikler olur; çoğunlukla nazik ve uysal olan birisi, öfke ve saldırganlık nöbetlerine yatkın hale gelebilir.

Hastalık ilerledikçe pek çok hasta sosyal açıdan kabıl edilemez biçimde davranmaya ya da bir zamanlar kendileri için epey uygunsuz olan şeyler yapmaya veya söylemeye başlayabilir.

 

Pratik becerilerin yitirilmesi
Bir önceki bölümde Ralp’in günlük işleri yapma becerisini nasıl yitirdiğini ve herhangi bir konu üzerinde kısa süre için bile yoğunlaşamadığını görmüştük. Bu bunamanın özelliklerinden biridir. Hastalar araba kullanmak, yemek pişirmek gibi eskiden kolaylıkla yaptıkları pek çok şeyi yapmakta güçlük çeker, hastalık daha da ilerlediğinde giyinmeyi ve yıkanmayı bile başaramayabilirler.

Bazılarında çarpıcı kişilik değişiklikleri olur; hasta öfkelenmeye ve saldırganlaşmaya yatkın hale gelebilir.

İletişim güçlüğü
Bunamanın erken evrelerinde hastalar konuşurken doğru sözcüğü bulmakta güçlük çekebilir. Bu nedenle karmaşık konuşmalara katılmak onlar için iyice zorlaşır; telefon mesajlarını not almak özellikle sorun olabilir.

Daha sonra cümleleri tamamlama becerilerini yitirebilirler, başka konuya geçebilirler ya da aynı sözcükleri defalarca tekrarlayabilirler. Okuma ve yazma becerisi de etkilenebilir.

Hastalık ilerledikçe konuşma sırasında doğru sözcüğü bulma güçlüğü artar ve anlama becerisi de azaldığından, konuşma giderek güçleşir.

Bunamanın ileri evrelerinde dokunma ve mimik gibi sözel olmayan iletişim biçimleri hastanın bakımını üstlenen kişi açısından büyük önem kazanır.

BUNAMAYA YOL AÇAN NEDİR?

Tıbbi bir niteleme olan bunama sözcüğü tam bir tanıya karşılık gelmez. Değişik hastalıklar bunama belirtilerine neden olabilir ve bunlardan hangisinin bunamaya yol açtığını belirlemek önemlidir.

Bunamaya yol açan hastalıklardan bazılarında başarılı tedavi mümkün olsa da, bazıları için şu anda çok az şey yapılabilmektedir.

 

 

Alzheimer hastalığı İngiltere’de yaşayan yaşlılarda en yaygın bunama nedenidir. Çok az vakada hastalık gen kusurlarından kaynaklanır. Gen kalıtım yoluyla geçtiği için, aynı ailede birden fazla kişi etkilenebilir. Ancak bunun Alzheimer hastalığında çok az rastlanan bir durum olduğunu ve vakaların çoğunda bu tür bir genetik bozukluk bulunmadığını belirtmeliyiz. Bilim insanları, bu bozukluğun kalıtım yoluyla geçmeyen ve çok daha yaygın olan biçimine neyin yol açtığını henüz bulamamıştır. Alzheimer hastalığı konusunda günümüzde çok sayıda araştırma yürütülmektedir ve günümüzdeki teoriler ve güncel gelişmeler sayfa 51-52’de anlatılmaktadır.

Bilim insanları Alzheimer hastalığında beyindeki sinir hücrelerindeki değişiklikleri de incelemektedir. Alzheimer hastalığı bulunanların beyinlerinden alınan ince kesitler yüksek büyütme kapasitesine sahip güçlü bir mikroskop altında incelendiğinde, normal beyinlerde bulunmayan iki olağandışı özellik saptanabilir. Bunlara senil plaklar ve nörofibril yumakları adı verilir. Plak, amiloid adı verilen anormal bir proteinin birikmesinden kaynaklanır. Alzheimer hastalığının gelişimiyle ilgili bir teoriye göre, bu plaklar, normalde bu proteini temizleyen bir mekanizmanın bozulmasıyla oluşur. Nörofibril yumakları ise bir başka anormal proteinden oluşur, ancak senil plağın tersine, yumak sinir hücresinin içinde bulunur. Bu yumakların niçin geliştiği henüz tam olarak anlaşılamamıştır, ancak yine, hücrede bu proteinle ilgili süreçlerin bir şekilde bozulduğu düşünülmektedir. Bu yumaklar sinir hücrelerini sıkıştırmakta ve düzgün çalışmalarına engel olmaktadır.

 

Bedenimizin hemen her bölümünün kanla beslenmesi gerekir; kan, dokulara oksijen ve besin taşır ve metabolizmanın ürettiği korbondioksit ve diğer atık ürünleri uzaklaştırır. Beyin de bu kuralın dışında değildir. Milyonlarca küçük kan damarının oluşturduğu bir dolaşım ağı, çok aktif bir organ olan beyne bol miktarda kan taşır.

Bu küçük kan damarları tıkandığında, kan taşıma işlevlerini artık yerine getiremez. Hafif şiddetteki inmelerde bazen bu durum görülür. Daha önce kanın ulaştığı bölgeler oksijensiz kalır ve bazı sinir hücreleri ölür. Oksijensizlik nedeniyle ölen doku bölümüne enfarkt adı verilir.

Küçük kan damarlarındaki yaygın hastalıklar, beyinde çok sayıda küçük enfarktüsün gelişmesine neden olabilir. Tek tek enfarktlar çok küçük olsa da bunların toplam etkilerinin beynin işlevlerini bozabileceğini anlamak güç değildir. Kimi zaman bunamanın bu biçimine multi-enfarkt (çoğul-enfarktlı) demans adı verilir.

Kan damarlarımız yaşlandıkça daralma eğilimi gösterir. Bu daralma, kireçli suların zamanla boru ve çaydanlıkların iç yüzeylerini daraltmasına benzer. Öte yandan, kan basıncı uzun süre yüksek kalan kişilerde küçük kan damarlarındaki bu hastalık özellikle yaygındır ve sigara durumun daha da kötüleşmesine yol açabilir.

Bunama nedeniyle ölenlerin beyinleri incelendiğinde Alzheimer hastalığının özellikleriyle birlikte pek çok küçük enfarkt saptanır; bu durumda belirtilerin Alzheimer hastalığından mı yoksa vasküler (damarsal) demanstan mı kaynaklandığını tam olarak belirlemek olanaksızlaşır. Bu bunama türüne karışık (mikst) demans adı verilir.

Bunamanın diğer nedenleri

Kimi zaman bunama belirtileri metabolik ya da hormonal bozukluklara bağlıdır. Örneğin vitamin B12 yetersizliği, Tiroit bezinin yetersiz çalışması ya da ender olarak ilaç tedavilerine bağlı olumsuz etkiler kan ve beyindeki tuz ve kimyasal madde dengesini bozabilir. Bunama bu tür bir durumdan kaynaklanıyorsa, genellikle başarıyla tedavi edilebilir.

Bunamaya yol açabilecek çok sayıda kalıtsal hastalık da bulunmaktadır. Neyse ki bunların tümü çok ender görülür.

Profesyonel boksörlerde olduğu gibi yinelenen kafa travmaları da daha sonra bunamanın bir biçiminin gelişmesine neden olabilmektedir.

 

Bir yakınınızda yukarıda tanımladıklarımıza benzer belirtiler varsa, tıbbi yardım aramalısınız. Erken harekete geçme zorunluluğunun birkaç nedeni vardır. Öncelikle, bunamaya doğru tanı koymak güç olabilir. Sizi kaygılandıran bu belirtilerin başka bir açıklaması bulunabilir. Özellikle yaşlı kişilerde depresyon, sıklıkla bunamadakine çok benzeyen belirtilere neden olur. Belki de aklınızda depresyonu mutsuzluk ve karamsarlık olarak canlandırıyorsunuz; ama, klinik depresyon kimi zaman hepimizin hissettiği geçici hüzünden çok daha geniş boyutlu bir sorundur. Ağır depresyon geçiren kişilerde bellek ve yoğunlaşma sorunları ve ilgi kaybı öylesine yoğun olabilir ki, hasta sanki bunamış izlenimi yaratabilir.

Doktorla konuşmanızı gerektiren bir diğer neden de, bunama belirtilerine yol açan bazı hastalıkların iyileştirilebilmesidir; bu nedenle tanının olabildiğince erken konulması önem taşır. Tamamen iyileştirilemeyecek bir durumun varlığında bile, belirtilerin kötüleşmesine engel olacak tedaviler bulunabilir. Son olarak, yakınınızda tedavisi olmayan bir bunama türü saptanırsa, hastaya pratik yardım ve yaşam kalitesini artırıcı destekler sağlamanın ve bakım sorumluluğunu üstlenen kişilerin yükünü azaltmanın pek çok yolu vardır.